Френдзона
Достук зонасы болушу мүмкүнбү?
«Hunger Games» китеп трилогиясынын негизинде тартылган белгилүү тасмалар сериясында сюжеттик линия бар: анда достук зонасы эң сонун сүрөттөлгөн. Бала кезинен бери тасманын каармандары Китнисс Эвердин менен Гейл Хоторн мыкты достордон болушат. Бирок бул жерде кыз гана жигитти дос катары көрөт. Ал эми жигит кызды тымызын сүйүп калган жана ал достуктан башка нерсеге үмүт артып жүрөт.
Гейл Китниссти “Мыймыйым” деп атайт, өзү үй-бүлөсүнөн ажырап калса да, Китнисс оюндарга катышып жүргөн мезгилде дос кызынын жакындарын коргойт жана ал сүйгөн кызы жөн гана эрдинен өөп коюшу үчүн көтөрүлүшкө аттанат.
Китнисс Гейлге кээде көңүл буруп калат, бирок “Мыймыйдын” Гейлге карата романтикалык мамилеси пайда болот деген эч кандай үмүт жок, анткени анын жанында дагы бир каарман – Пит бар, аны Китнисс романтикалык өнөктөш катары тандайт. Күйөрмандар дагы эле Гейл менен Китнисс бири-бирин сүйгөн түгөйлөр болуп калгандыгы тууралуу таржымалдарды ойлоп табышып, бирок алар жөн гана дос экендигин билдирген күлкүлүү сүрөттөрдү тартып келишет.
"Достук зонасы" жөнүндө биринчи жолу кайдан жана качан айтыла баштаганын эч ким билбейт, бирок - бул коомдук илимдердин термини эмес, популярдуу маданияттан пайда болгон феномен экени ачык-айкын. Балким, ал тууралуу биринчи жолу 90-жылдардын экинчи жарымында "Достор" сериалында айтылган.
Сериалда Рейчел аттуу кыз дос баласы Росстун сүйүү мамилесин аңдай албайт, аны көңүл сыртында калтыруу менен ал жигитти “достук зонасына” киргизип коет. Адатта, бир адамдын экинчисине болгон сезимдери бар экенин жана ал "жөн эле дос" болгусу келбегенин билдирген кырдаалды “достук зонасы” деп түшүнүшөт. Бул феномендин нейтралдуу сүрөттөлүшү ушундай. Ал эми иш жүзүндө бир аз татаалыраак.
"Достук зонасы" феноменин түшүнүүгө аракет кылган изилдөөчүлөр бул идеянын өзү негизинен гендердик стереотиптерди колдонот деп ишенишет. Биринчиден, дос зонасы жөнүндө сөз болгондо, коом, адатта, "сүйгөн" эркекти жана "кайдыгер" аялды билдирет. Жана алардын мамилесинде көптөгөн суроолор бар: эгерде кыз эркектин мамиле түзүүгө болгон аракеттерин четке кагып, бирок анын жардамын кабыл алса, бул кыздын жигитти манипуляция кылып жатканын билдиреби? Же жигит кыздын анчалык жактырбай жатканын сезип, бирок аны менен мамилесин уланта берсе, бул кыздын тандоосун кабыл албай, ага жигит кысым көрсөтүп жатканын билдиреби?
Бул көрүнүштө гендердик стереотиптер ачык эле көрүнүп турат жана алар ар кандай жолдор менен чагылдырылат. Эгер дагы тереңирээк изилдеп көрсөк, биологдор аял-эркек достугу жөнүндө эмне дешет? Дискурс изилдөөчүлөр “достук зонасы” феноменин кантип талдашат?
Аял-эркек достугу жаңы көрүнүшпү?
Башка адамдар менен туруктуу мамилелер адамдар үчүн абдан маанилүү - биз көбүнчө мамилелердин алкагында башкалар менен ич ара мамиле курабыз. Адамдардын ата-энеси, туугандары, романтик өнөктөштөрү жана достору бар. Эволюциялык көз караштан алып караганда, туугандык жана өнөктөштүк мамилелер маанилүү, анткени туугандар тукум куучулук белгилерди алып жүрүшсө, өнөктөштөр тукумду көбөйтөт.
Антропологдор эркек менен аялдын ортосундагы достук жөнүндө эмне дешет? Хомо сапиенстин 99% тарыхында адамдар аңчылык-жыйноочулук менен алектенип келишкен. Алар негизинен репродуктивдүү өнөктөштөрдөн жана туугандардан турган чакан топтордо жашаган болуш керек. Бүгүнкү күндө адамдар, мисалы, салттуу коомдордо дал ушундай жагдайда жашашат.
Аялдар репродуктивдүү жашоосун эрте башташкан, ал эми эркектер аялдардын репродуктивдүү өнөктөштөрүн башка эркектер менен байланышта болуусуна жол бербей, аларды коргошкон. Жөнөкөй сөз менен айтканда, эркектер менен аялдар негизинен бир жыныстагы адамдардан же туугандардан турган ар кандай социалдык чөйрөдө болушкан. Ал эми репродуктивдүү курактагы генетикалык жактан байланышы жок эркектер менен аялдардын жыныстык эмес мамилелерди — достукту карманышканы күмөн.
Эволюциялык көз караштан алганда, эркек менен аялдын ортосундагы достук - бул жаңы нерсе жана дагы эле чоң табышмак. Окумуштуулар ар кандай жыныстагы адамдар эмне үчүн жана кантип дос болуп калганын түшүнүүгө аракет кылып, көп учурда кызыктуу тыянактарды чыгарышат. Мисалы, бир изилдөөдө, изилдөөчүлөр карама-каршы жыныстагы достук тарыхый жактан түздөн-түз же кыйыр түрдө тукум улоо менен байланышкан деп айтылат.
Мисалы, достор тамак-аш, баш калкалоочу жай сунушташат же ооруп калганда кам көрүшөт, ошону менен жашоо көйгөйлөрүн чечүүгө жардам беришет. Мындан тышкары, достор сени потенциалдуу өнөктөштөр менен тааныштыра алышат. Негизинен эркектер менен аялдарга мындай достуктун көптөгөн артыкчылыктары бирдей сезилет: эки жыныс тең ачык сүйлөшүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болушат, өзүн-өзү сыйлоо сезими жогорулайт жана башка жыныстагы адамдар жөнүндө маалымат ала алышат.
Бирок айырмачылыктар да бар. Мисалы, эркектер үчүн карама-каршы жыныстагы адамдар менен болгон достуктун артыкчылыктарынын бири - жыныстык катнашка жетүү мүмкүнчүлүгү. Ушул эле изилдөөдө окумуштуулар эркектер өнөктөш катары аны жактырбаса да, дос кызы менен жыныстык катнашта болуу мүмкүнчүлүгүн пайдаланууга даяр экенин аныкташкан. Бирок секс эркектер үчүн жалгыз мотивация эмес. Мисалы, эркектер өнөктөштөрдү кантип тартуу боюнча кеңеш алууну абдан баалашат.
Аялдарга келсек, сурамжылоодо алар коргоону - эркек менен дос болуунун артыкчылыгы катары белгилешкен. Бул архаикалык артыкчылыктай сезилиши мүмкүн, бирок бул мотивациянын тамыры кайрадан өткөн тарыхка кептелет. Мурда биздин ата-бабаларыбыз көп учурда сериялык моногамияны тандашкан — алар эксклюзивдүү мамиледе боло алышкан, бирок милдеттүү түрдө өмүр бою бирге эмес. Башкача айтканда, бир аял ар кандай эркектерден бир нече балалуу болушу мүмкүн.
Бир нече атадан балалуу болуу жана башка эркектерди дос катары тартуу менен аял бир эле убакта бир нече эркектен коргоого жана балдарды тарбиялоо үчүн ресурстарга ээ боло алган. Ал эми эркекти достукка тартуу үчүн аял өзү аңдабастан эркекке жактыруу сигналдарын жиберип турган.
Жыйынтыктап айтканда, эркек менен аялдын ортосундагы достук - эволюциялык жактан салыштырмалуу жаңы көрүнүш. Бул мамилелердин эволюциясы эркектер менен аялдар үчүн кандайдыр-бир деңгээлде бала төрөө процессиндеги артыкчылыктардан улам башталган болушу мүмкүн.